وجه تسمیه‌ی برخی از القاب علمای اسلامی

هیچ‌وقت فکر کرده‌اید القاب و عنوان‌هایی مانند؛ آیت‌الله، حجة‌السلام، شیخ، آخوند، ملا و... که در جامعه اسلامی به "علمای دینی" نسبت می‌دهند چگونه به‌وجود آمده‌اند و منشاء پدیدآمدن آنها در تاریخ اسلام به چه صورت است. این القاب در واقع ابتدا بصورتی خاص مطرح بود که فقط به "اشخاص حقیقی معینی" اطلاق می‌شد که از بزرگترین شخصیت‌های دینی جامه اسلامی محسوب شده و در نظر عوام و خواص افرادی بی‌نطیر در علوم دینی مربوطه شمرده می‌شدند، ولی بعد‌ها برای کسانی اخذ، نقل، و تقلید شد که جز حسن ظن عامه سرمایه‌ی علمی زیادی نداشتند. به عنوان مثال، با آنکه در عرف "اهل رجال" عنوان "شیخ"، در مقام اطلاق، منصرف به "شیخ الطایفه ابوجعفر طوسی" و عنوان "آخوند" مخصوص به "صدرالمتألهین شیرازی" بود، و همچنین در همین مقام، لقب "ملا"، نزد عامه و خاصه،‌ ناظر به "ملای روم، جلال‌الدین بلخی"، صاحب مثنوی معنوی شمرده می‌شد، ولی این عنوان‌ها، به سبب شأن زیادی که صاحبان نخستین آن‌ها در ذهن و نظر مردم پیدا کرده‌بودند، تدریجاً، تعمیم یافته و به صورت گسترده برای اشخاص دیگر نیز مورد استفاده قرار گرفت. چنانچه مثلاً "امام ابوحامد غزالی"، به جهت احاطه‌ی فوق‌العاده‌ای که در جمیع مسائل عقلی و نقلی مربوط به اسلام پیدا کرده‌بود، "حجة‌السلام" نامیده ‌شد و این عنوان برای مدت‌ها، از میان علما، فقط منحصر به وی بود، ولی بعد‌ها از انحصار وی بیرون آمده و از صورت "خاصِ - خاص" به‌صورت "خاص - ‌عام" تبدیل شد. همچنین نظیر این تعمیم در مورد "علامه‌ی حلّی" نیز پیش آمد؛ وی نزد علمای شیعه « اعلم علما و جامع معقول و منقول و اعجوبه‌ی عصر» بحساب می‌آمد و مخصوصاً به‌علت آنکه در سن کودکی، در اکثر علوم متداول عصر احاطه و تبحّر فوق العاده‌ای پیدا کرده بود، حیرت و تعجب عام و خاص را بر انگیخت و وی را، مظهر قدرت خدایی - "آیت‌الله" – نامیدند و این عنوان به او اختصاص یافت.

بنابر‌این این‌گونه عناوین و القاب ابتداً به‌سبب علوّ  مرتبه‌ی علمی برخی از علما،‌ مخصوص ایشان بود، ولی اهمیت فوق‌العاده آن افراد در نظر مردم، سبب شد که بعد‌ها، ظاهراً از باب تشویق افراد دیگر و وسعت نظر نسبت به آن‌ها، و یا مبالغه و مدح‌شان، از القابی خاص به القای عام تغیر یابند و برای کسانی که رسیدن به آن مراتب برایشان ممکن نبود، مشهور شدن به این عنوان‌ها مایه کسب حیثیت اجتماعی گردد.