روانکاوی جذابیت فوتبال

تب تقریباً همه‌گیر فوتبال، در مواقع برگزاری مسابقات تیم‌های ملی کشورها و به ویژه جام جهانی، گه‌گاه باعث وقفه‌ی کامل در امور زندگی و خیره شدن چشمان انبوه مردم از همه‌ی گروه‌های اجتماعی به صفحه تلوزیون می‌شود. در این‌ نوشته خواهیم دید برخی از مفاهیم بنیادی نظریات فروید برای فهم جنبه‌های روانشناسانه‌ی این توجه بسیار مفید است.

شور و شوق برای فوتبال را در دو بعد باید برسی کرد: نخست اینکه، این شور و شوقی است برای هواداری کردن، هواداری‌ای که ابراز وطن دوستی محلی و ملی و سایر اَشکال دلبستگی متعصبانه را شامل می‌شود. دوم اینکه، می‌بایست این پرسش را مطرح کرد که چرا فوتبال محمل و ابراز این نوع شور و شوق است؟ گیرایی فوتبال به مفهوم دقیق کلمه از چه چیز ناشی می‌شود؟

تمایز این دو بعد را هم‌چنین می‌توان از نظر امیدهای تماشاچیان مشخص کرد. انسان می‌تواند به امید برنده شدن یکی از دو رقیب مسابقه را تماشا کند، یا به این امید که بازی ماهرانه و هیجان‌آور باشد. معمولاً هر تماشاچی منفردی به هر دو دلیل فوق به تماشای بازی فوتبال می‌نشیند؛ به عبارت دیگر، هم می‌خواهیم تیمی که طرفدارش هستیم پیروز شود و هم اینکه بازی جذابی را ببینیم. اهمیت نسبی این دو امید، در تماشاگرانِ مختلف متغیر است؛ با این حال می‌توانیم بپرسیم – و البته این مهمترین پرسش است – که به طور کلی در بازی فوتبال کدام یک از این دو غلبه دارد. کمتر محتمل است که تماشاگر تلویزیون سرسختانه هوادار یک تیم در برابر تیم دیگر باشد و جانبداری او بیشتر بر اساس کیفیت بازی باشد تا براساس حمایت دائمی از یک باشگاه معین یا حمایت از کشورش.

«همانندسازی هویت»، «جداسازی» و «خودشیفتگی» همگی در زمره‌ی مفاهیمی هستند که می‌توانند بر جنبه عاطفی رفتار جمعیت تماشاچیان داخل ورزشگاه و طرفداران تیم‌های فوتبال پرتوافشانی کنند. فروید در سال 1921 با نوشتن مقاله‌ی «روانشناسی گروه و تحلیل "خود"» اندیشه‌هایی را تشریح کرد که امروزه نیز شالوده فهم روانکاوانه‌ی پدیده‌های جمعی هستند. وی در آن مقاله اظهار می‌دارد که ما انسان‌ها زمانی گروه تشکیل می‌دهیم که قابلیت تنظیم رفتار‌هایمان را به یک رهبر وا می‌گذاریم و این کار را از آن رو می‌کنیم که تحمل تعارض درونی بین امیال غیر اجتماعی و ضد اجتماعی‌مان از یک سو و نیازمان به روابط اجتماعی از سوی دیگر، کاری دشوارتر است. بدین سان با رها شدن از تعارض‌های درونی و مسئولیت در قبال خودمان، آماده اطاعت از فرامین رهبر می‌شویم و در جمع به گونه‌ای رفتار می‌کنیم که بصورت فردی نمی‌کردیم. در اینجا فرایند موسوم به «جداسازی» نیز رخ می‌دهد: ما نیازمند آنیم که رهبر و همچنین گروهی را که به آن تعلق داریم، آرمانی سازیم و تمام احساسات ناخوشایندمان را به بیرون – یعنی به افراد خارج از گروه – معطوف کنیم. بدینسان، نیاز به جدا کردن امر خوشایند از امر ناخوشایند، ما را به تمایز گداری بین خودی و غیرخودی وا می‌دارد.

باید توجه داشت که وقتی صحیت از «رهبر» می‌کنیم منظورمان به طور خاص یک رهبر منفرد نیست؛ یک ایدئولوژی، یک کیش، یا تصویری از یک ملت می‌تواند نقشی مشابه یک رهبر ایفا کند. این رهیافت یقیناً‌ می‌تواند جنبه‌هایی از رفتار پر هیجان جمعیت تماشاچیان فوتبال را بر ما روشن کند، به‌ویژه شکل‌های زشت این رفتار را که با خشونت و میهن پرستی افراطی توام می‌گردد. لیکن رفتار تماشاچیان فوتبال جنبه‌های متعدد دیگری هم دارد که این نوع تحلیل به سبب تاکید بر عیوب روانشناسانه‌ی تعلق به گروه، از آن جنبه‌ها باز می‌ماند. همچنین این تحلیل با اینکه روشن می‌کند احساسات بدوی گروهی چگونه در ضمیر ناخودآگاه به این بازی الحاق می‌شود،‌ اما "علت" این امر – یا به‌عبارت دیگر سرچشمه‌ی این شور و شعف – را تبیین نمی‌کند. یعنی به این موضوع که صرف‌نظر از – و مهمتر از – نقش فوتبال به منزله‌ی محملی برای هم‌هویتی بر مبنای احساسات تعصب‌آمیز،‌ گیرایی ذاتی فوتبال از چه ناشی می‌شود.

به منظور کند و کاو درباره‌ی شور و شوق عامّه برای خود بازی فوتبال، نخست می‌بایست سرچشمه‌های آن‌را را مورد برسی قراردهیم. بسیاری توضیح داده‌اند فوتبال سازمان‌یافته کنونی به منزله جایگزینی برای بازی‌های پر خشونت و بی‌حساب و کتابی که سابقاً در دبیرستان‌های خصوصی با توپ انجام می‌شد، بخشی از آن چیزی است که "نُربرت الایس" جامعه‌شناس آنرا «فرایند تمدن‌‌آموزی» نامیده است، فرایندی که مترادف است با رشد شکل‌های مهار شده‌تر، مدنی و غیر ویرانگر رفتار.

از عناصر و قوانین اصلی فوتبال عبارت بوده است از منع در دست گرفتن توپ، یا – آنگونه که "پیکفورد و دیگران" نظر داده‌اند – منع لَمس کردن. این قانون در سال 1912 تشدید یافت، زیرا در آن سال تصمیم گرفته شد که دروازه‌بانان حق ندارند خارج از محوطه جریمه برای گرفتن توپ از دست‌هایشان استفاده کنند. اگر منع در دست گرفتن توپ را واجد نقشی تعین کننده در پیدایش فوتبال به منزله‌ی نوع خاصی از رفتار بدانیم، آنگاه با کاوش در دلالت‌های روانشناسانه‌ی این نهی یا «تابو» قاعدتاً باید بتوانیم دلیل جذابیت فوتبال را بهتر دریابیم. ما در اینجا صرفاً دو مورد از این دلالت‌ها را مورد برسی قرارمی‌دهیم: نخست آین‌که، فعالیت‌های جسمانی بشر غالباً با بکارگیری دست‌ها انجام می‌شوند و لذا منع استفاده از آن‌ها بازیکنان را وادار می‌کند که برای به‌حرکت در آوردن توپ، پاهایشان را به شیوه‌های جدید به‌کار ببرند. فوتبال با اصرار بر استفاده از پا، کارایی متعارف و واندکِ این بخش از بدن را دگرگون می‌کند و، به‌بیان دیگر، پاها را وا می‌دارد تا کاری به‌غیر از وظیفه واضح و اساسی خود ( یعنی قادر ساختن انسان به ایستادن و راه رفتن) انجام دهد. در مواقعی که پاهای انسان برای تسهیل حرکت او بکار نمی‌رود، در اکثر غریب به اتفاق موارد نقش ابزاری برای اعمالِ خشونت را ایفا می‌کند. اصطلاحات و تعابیری از قبیل «لگدکوب کردن» و «لگدپرانی کردن» و همچنین تصاویر ذهنی ما از حملات خشونت آمیزی که در آن‌ها قربانی روی زمین افتاده است و مهاجمان با لگد به سر و روی او می‌زنند، همگی گواهی هستند بر دلالت متعارف پا به منزله‌ی عضوی از بدن که با تعرض وحشیانه تداعی می‌شود. فوتبال بازی کردن – یعنی بازی‌ای که در آن، لگد زدن به بازیکن حریف اکیداً ممنوع است و توپ را فقط با پا می‌توان به این‌سو و آن‌سو برد – مستلزم والایش دلالت بیرحمانه‌ی پا و یافتن کاربرد‌هایی متفاوت برای این عضو ویرانگرِ بدن است. پس می‌توان گفت هم به معنایی روانشناسانه و هم به معنای اجتماعی – تاریخیِ فوق، فوتبال تأثیری «تمدن‌آموزنه» دارد.

البته باید اذعان داشت که در فوتبال نیز مانند سایر ورزش‌ها هنوز هم نشانه‌های انکارناپذیری از تعرض وحشیانه می‌توان یافت، اما خشونت مورد نظر، در رابطه‌ی بازیکنان با توپ ادامه می‌یابد، به این صورت که او مکرراً و با شدت فراوان به توپ ضربه می‌زند و گه‌گاه این کار را با حالتی نمایشی انجام می‌دهد. با این حال توپ نباید صدمه ببیند و صدمه‌هم نمی‌بیند و علاوه بر این، تجربه فراگیرِ لگدزدن به توپ یا تماشای لگد خودن توپ، با عباراتی حاکی از نبوغ عاطفی بیان می‌شود و نه با زبانی حاکی از حمله‌ی بیرحمانه: بخش اعظم بازی با تعابیری مانند «پاس ماهرانه و مارپیچی»، «شوت قوسیِ استادانه» و «ضربه‌ی بلند حساب‌شده به توپ که آنرا به نرمی در هوا به‌حرکت در می‌آورد» توصیف می‌شود تا با عباراتی مانند «ضربه‌ی انفجاری برای به توپ بستن دروازه».

فروید این نظر را مطرح کرد که نیروی جنسی یا «لیبیدو» (اِروس) می‌تواند به انحاء مختلف و تراکم‌های متفاوت در بخش‌های گوناگون بدن جای بگیرد تا بدینسان نواحی به اصطلاح «شهوت‌زا» به‌وجود آیند. با قیاسی نه‌چندان دقیق می‌توان توزیع نیروهای تعرض‌جویانه را مترادف شکل گیری نواحی «مرگ‌زا» در بدن دانست. به همین دلیل، در فوتبال ناحیه‌ی مرگ‌زای پا از طریق یک دگرگونی شهوانی به ابزاری برای خلاقیت تبدیل می‌شود.

فوتبال همچنین واجد بُعدی جنسیتی است. همگان می‌دانند که هدف نهایی از همه‌ی ضربات به توپ، نفوذ به دیگری – یا دقیق‌تر بگویم، نفوذ به منطقه‌ای مقدس یا ممنوع از طریق یک منفذ – است. «توپ را داخل دروازه کردن» از یک نظر نوعی فتح جنسی (مردانه) است. کمااینکه در عرف زبان عامیانه نیز عبارت یادشده همین معنا را می‌دهد. البته جنبه‌ی جنسیتی فقط مختص فوتبال نیست؛ بازی‌های متعددی وجود دارند که در آن‌ها می‌بایستی شیئی را در مکان یا سوراخی قرار داد که بازیکنان تیم حریف یا موانعی طبیعی مانع دخول آن می‌شوند. این گونه تداعی‌ها‌ را نویسندگان دیگری نیز برسی کرده‌اند. از جمله برجسته‌ترین این نویسندگان، روانکاوی به‌نام "ایدرین استوکس" است که در مقاله‌ای به برسی دلالت‌های بازی‌های توپی می‌پردازد. استوکس در شرح این دلالت‌ها می‌گوید که توپ قضیب یا منی است که وارد منفذ ممنوعه می‌شود؛ سرِ جداشده یا تصویری دگرآزارانه – آزارطلبانه از اختگی و سلطه است؛ از آنجا که توپ دائماً به حرکت در آورده می‌شود بازنموذ زندگی است و اگر این مفروضات را بپذیریم، آنگاه باید گفت بازی‌های توپی این امکان را برای مردان فراهم می‌آورد که از طریق حیات بخشیدن به چیزی، به طور نمادین با زنان هم‌چشمی کنند! یکی دیگر از گمان‌پردازی‌های جالب این است که توپ بازنمود درماندگی است و ما می‌توانیم درماندگی‌یمان را از خود جدا سازیم و آنرا به توپ فرافکنیم؛‌ در آن صورت است که می‌توانیم مهارت‌ها و تبحّر خودمان را با مهار توپ بپرورانبم. از سویی دیگر "مارچلو سوارز – اُروزکو" نیز با تحلیل برخی از شعار‌های سنخی تماشاچیان آرژانتینی، نتیجه گرفته است که جذابیت فوتبال ناشی از به نمایش گذاشتن صحنه‌های آمیزش  همجنس‌گرایانه است. به بیان دیگر منفذی که بازیگران در قسمت عقب زمین از آن دفاع می‌کنند، مبهل نیست بلکه معقد مردانه است. (یک نمونه بسیار واضح از این شعارها، پیروزی یک تیم به عنوان دخول قضیب مربی آن تیم در معقد مربی تیم مقابل توصیف می‌شود). مسابقه فوتبال تماشاچیان را قادر می‌سازد که کامیابی‌های – و نیز هراس‌های – همجنس‌گرایانه را بطور غیرمستقیم تجربه کنند، آن هم در فرهنگی که همجنس‌گرای فاعلْ برخوردار از قدرت مردانه تلقی می‌شود و همجنس‌گرای مفعول شایسته‌ی نهایت تحقیر. البته تبیین علت اصلی جذابیت فوتبال به این شکل، از دید فوتبال دوستان قانع‌کننده بنظر نمی‌رسد و هیچ شاهدی نیز بر اینکه چنین احساساتی در اصل به همجنس‌گرایی مربوط می‌شود در دست نیست.

ضربه زدن به توپ و راندن آن به جلو در فوتبال، دلالت‌هایی بسیار بیشتر از نیل به آمیزش جنسی از طریق گل زدن دارد؛ این کار در واقع نوعی بسط دادن به قدرت‌های انسان است، زیرا بازیکنان می‌کوشند توپ را به بخشی از نفس خود تبدیل کنند. از جمله صحنه‌‌های تماشایی در فوتبال عبارت است از مهار تنگاتنگ توپ در وضعیتی که بازیکن به سرعت حرکت می‌کند. در این صحنه‌ها، حرکت توپ به گونه‌ای است که گویی جزئی از بدن بازیکن است و او توانسته است شیئی بیرونی را با بدنش درآمیزد. «دریبل زدن» اصطلاح عجیبی است که پیوندی تنگاتنگ و جسمانی بین بازیکن و توپ را القا می‌کند. ما از نتایج ظاهراً سحرآمیز دریبل و مهار توپ که مبتنی بر یکی شدن توپ با بدن بازیکن است به‌هیجان می‌آییم، به‌ویژه به این سبب که واقفیم این دستاوردها از مهارت بازیکنان ناشی می‌شود نه از سحر و جادو.

انواع "نهی" نقش مهمی در شکل‌گیری تفکر روانکاوی داشته‌اند و در فوتبال می‌بینیم که ده تن از یازده بازیکن به طور سرسختانه‌ای از دست زدن و لمس کردن توپ در میدان بازی بکلی منع و نهی شده‌اند. فروید معتقد بود که جوامع بشری لزوماً بر پایه‌ی انواع و اقسام نهی تشکیل شده‌اند و لمس کردن در صدر همه‌ی رفتار‌های نهی شده قرار دارد. در ورزش، ما از راه اعمال کردن نهی‌ها یا قواعدی که می‌بایست دست‌کم در بخش بزرگی از زمان بازی رعایت شوند تا بتوان آن بازی را انجام داد، برهه‌ی تکوین جامعه بشری را تکرار می‌کنیم و فوتبال مبتنی بر سفت و سخت‌ترین نهی‌ها است، نهی‌ای که نه‌فقط از طریق منع تعرض مستقیم، بلکه هم چنین از طریق حذف دست انسان در بازی بیشترین میزان محدودیت را اِعمال می‌کند. البته استثنایی که درباره‌ی منع دست زدن به توپ اعمال می‌شود فقط در مورد دروازه‌بان است که نقشی بسیار خاص و کاملاً دفاعی دارد. هم‌چنین باید توجه داشت که به‌مجرد لمس کردن توپ توسط دروازه‌بان، بازی به یک مفهوم به حالت تعلیق درمی‌آید. آنگاه توپ وضعیتی ایمن و خنثی شده دارد و برای مدتی کوتاه دیگر شیئی خطرناک و هیجان‌آور تلقی نمی‌شود.

البته اساساً موضوع اصلی درباره‌ی نهی اعمال شده در فوتبال بیشتر حد و حدود این نهی است نه محتوی آن. فوتبال منعی فوق‌العاده اکید و محدودیتی زیاد را شامل می‌شود و به همین سبب این بازی وسیله‌ای است بسیار مناسب برای اینکه احساس عضویت در جامعه (هر جامعه‌ای) و در واقع احساس انسان بودن را مکرراً تجربه کنیم. به قول معروف، تماشای فوتبال از نان شب هم واجب‌تر است. از همین منظر می‌توان یکی از گفته‌های "دَنی بلانچفلاو" را در نظر بگیریم مبنی بر اینکه هدف از بازی فوتبال پیروزی مقابل تیم حریف نیست،‌ بلکه کسب افتخار و سربلندی است. این افتخار و سربلندی،‌ مباهات متعصبانه به‌زدنِ گل نیست، بلکه شکوه کل این نمایش باشکوه به منزله نمونه‌ای از جامعه‌ی انسانی است. احساس غرور برندگان می‌تواند بازتاب این شُکوه باشد و ابراز شادمانی و پایکوبی به طرفداری از تیم‌های برنده (مثلاً در مواقعی که تیم پیروز به موطنِ‌ خود بازمی‌گردد) را می‌توان نوعی جشن مدنی تلقی کرد. شکوه فوتبال ناشی از توانایی خاص این ورزش در القاء ابهت تمدن در ما است. فوتبال نیروی شهوانی و تعرض‌جویانه را در برابر ما به‌کار می‌گیرد، اما به شکلی مهار شده. این بازی هم‌چنین نیروهای انتزاعی را وارد کارزار می‌کند (قواعد بازی، داور و خطوط ترسیم شده بر روی زمین) که نیروهای شهوانی و تعرض‌جویانه هم باید در مقابلشان تسلیم شوند و هم‌اینکه در چارچوب آنها تجلی یابند. این کار تا حدی، حکم آرمانی ساختن جامعه را دارد،‌ جامعه به منزله‌ی عرصه‌ای که برخی در آن برنده می‌شوند و برخی هم می‌بازند. البته در حیاتِ روانی انسان نیز آن وضعیتی به کم‌ترین میزان بیمارگونه است که تکانه‌ی آرمانی‌ساز تا حد امکان در آن تابع اصل واقعیت شود. به بیان دیگر، نقطه آغاز ما می‌بایست واقعیت موجود زندگی باشد و خودشیفتگی‌مان را نه از راه برساختن تصاویر آرمانی از نَفْسِ کنونی یا آینده‌مان،‌ بلکه از راه دست و پنجه نرم کردن با دنیای واقعی ارضا کنیم. و بنابراین شور و شوق برای فوتبال دست‌کم تا حدی از این واقعیت ناشی می‌شود که این بازی برای ما بازنمودی است از واقعیت شگفت‌آور و انکار ناپذیر جامعه‌ی بشری. فوتبال همان جایگاهی را برای ما دارد که جامعه‌ی بشری و محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌‌تر و پیچیده‌تر آن.

فوتبال نمونه‌ای است از اینکه گریز ناپذیرترین رفتار‌ها و ساخته‌های فرهنگی ما، آنهایی هستند که به‌نحوی از انحاء ممانعت‌های اجتماعی را با تمایلات بدوی بدنی در هم می‌آمیزد: نظم و ترتیب را با شهوت، همکاری را با ستیزه جویی.

بنا بر آنچه که گذشت، ورزش به‌طور کلی و فوتبال به‌طور خاص، حکم بازآفرینی و همزمان شهوانی کردنِ جامعه و نیز حکم متمدن‌سازی نیروی شهوانی را دارد. همین نکته را به روشی دیگر نیز می‌توان بیان کرد. روشی که مسائل اساسی مورد توجه روانکاوی معاصر را بیشتر محفوظ می‌کند. این روش دیگر این است که بگوییم مشارکت در یک بازی ورزشی و یا علاقه وافر به تماشای آن از تلوزیون،‌ تجربه مکررِ برآورده نشدنِ توقع کمابیش مواجهه با ضایعه را در بر دارد؛ همان که "نیک هُربی" آنرا سرگرمی به منزله درد می‌نامد. مسابقات ورزشی، دنیا را در لقمه‌های کوچک به ما می‌خورانند،‌ به این صورت که این مسابقات ما را به طرز تألم‌آور و به‌اندازه‌ای در معرض واقعیت ناخوشایند قرار می‌دهد که بتوانیم بدون توسل به توهم‌های دفاعی بر آن واقعیت فائق آییم. دست کشیدن از احساس مطلق قدرت و کنار گذاشتن توهمات کودکانه، شالوده‌ی روانی عضویت در جامعه است. لذا وقتی ضایعه را باز‌ می‌آفرینیم و واکنش‌هایمان را به آن‌را مهار می‌کنیم،‌ در واقع شالوده مشارکتمان در جامعه را دوباره پی می‌ریزیم. برای مادرِ از دست‌رفته‌ی دنیای کودکانه‌ای که در آن قادر مطلق بودیم، به شکل‌های فرهنگی بسیاری سوگواری می‌کنیم و خاطراتمان از او را به منابعی برای هستی واقع‌گرایانه و خلاقانه تبدیل می‌کنیم. رفتار‌های فرهنگی عامّه همچون هر شکلی از هنر، به نحوی گسترده‌تر و عمیق نشان از این فرایند دارند.

پی‌نوشت:

نوشتار فوق خلاصه‌شده‌ی گوشه‌هایی از کتاب "روانکاوی فرهنگ عامّه"،‌ نوشته "بری ریچاردز" می‌باشد که توسط "حسین پاینده" ترجمه و در سال 1382، انتشارات "طرح نو" آن‌را منتشر کرده است.

در همین زمینه:

توپ در زمین فلسفه، آرش موسوی، سایت دبش